Sítrónur og sjónarhorn á vald
Meðmæli fyrir dymbilviku og meira
Pálmasunnudagur, 28. mars
Gagn og gaman má hafa af að skoða hlutina út frá ólíkum sjónarhornum. Gestapenni veltir vöngum yfir valdi, við stingum okkur á bólakaf í suðrænt sítrónuævintýri og rifjum upp mola úr fortíðinni sem síðustu forvöð eru að gæða sér á.
Talandi um mola úr fortíðinni. Við minnum áskrifendur á að þeir geta lesið öll eldri fréttabréfin á vefsíðunni eddaoggreipur.substack.com.
Með sunnudagskaffinu 🐣
I. Oleanna í Borgarleikhúsinu,
- Við erum að hlusta á ísfirskættaðan lagalista,
II. Sítrónubaka frá Frakklandi,
III. Sjónarhorn í Safnahúsinu,
- Og eitt enn: Pína frelsarans og allt það.
Valdajöfnun og -ójöfnun
Oleanna,
sýnt í Borgarleikhúsinu.
Í apríl (vonandi).
Öðru sinni í sögu fréttabréfsins er boðið upp á skrif gestapenna. Nú er það Þóra Hallgrímsdóttir leikhúsunnandi sem skrifar. Við bjóðum hana velkomna til leiks.
Leikverkið Oleanna var skrifað af bandaríska leikskáldinu David Mamet árið 1992 og árið 1994 leikstýrði hann sjálfur samnefndri kvikmynd þar sem William H. Macy og Debra Eisenstadt fara með aðalhlutverkin. Í Borgarleikhúsinu hefur leiksýningin Oleanna verið á dagskrá þegar veira leyfir og voru tvær sýningar fyrirhugaðar þegar núverandi samkomutakmarkanir skullu á fyrir helgi. Aðalhlutverkin eru í höndum Hilmis Snæs Guðnasonar og Völu Kristínar Eiríksdóttur og tókst þeim með ágætum að vera eins óþolandi manneskjur og leikverkið býður upp á. Hvort á sinn hátt.
Stikla úr kvikmyndinni Oleanna frá 1994.
Á þeim tæpu þrjátíu árum síðan verkið var skrifað hefur verið hægt að finna fjölmargar vísanir í það. Hver man ekki eftir lærlingnum í Hvíta húsinu sem reyndi að sveifla kjólnum sínum sem sverði, en sat uppi allsber? Hver man ekki eftir því þegar konur gripu til vopna með myllumerkinu #metoo?
Verkið fékk mig nefnilega til að hugsa um vald og kannski helst hvernig fólk beitir því, hvort valdbeiting sé í einhverjum tilvikum ásættanleg og hvar mörkin eru við það að hún sé orðin að ofbeldi.
Háskólanemi kemur inn í aðstæður þar sem hún er ekki handhafi valds heldur háskólaprófessorinn sem gefur henni einkunn. Hann ætlar ekki að hlusta á hana heldur segja henni hvernig hún er. Hann misbeitir því kerfislæga valdi sem hann hefur öðlast með stöðu sinni, hann hlustar ekki, hann ræðst á hana með þeim hætti sem almennt hefur tíðkast í öllum valdakerfum. Rödd hennar er einskis virði.
Þó það hljómi sem einhvers konar tvískinnungur getur algjört valdleysi orðið að vopni því skurðpunktur þessa verks er þegar háskólaneminn ræðst sjálf til atlögu. Hún snýr valdleysi sínu í vopn. Hún safnar liði með því að tala um framkomu háskólaprófessorsins. Hún sveiflar sverði með því að saka hann um valdbeitingu. Hann hleypur á sverðið.
Er valdbeiting hans, sem hefur sögulegar og samfélagslegar skýringar, ásættanleg? Eru viðbrögð hennar við hegðun hans ofbeldi? Hvort sem svörin eru já eða nei þá er sú heilaleikfimi, sem nauðsynlegt er að stunda til að komast að niðurstöðu, einkar hressandi.
Við mælum með Oleanna í Borgarleikhúsinu um leið og aðstæður leyfa.
Ísfirskættaður lagalisti 💛
Við hugsum til páskabæjarins Ísafjarðar þar sem Skíðaviku hefur verið aflýst þriðja sinni frá 4. áratug síðustu aldar. Settum saman lagalista sem inniheldur Aldrei fór ég suður-tengda tónlist og flytjendur sem henta fyrir heimakvöld komandi dymbilviku og páska. Við leituðum til Skúla Mennska um uppástungur og stingum til baka upp á nýju Instagram-ævintýri sem hann hefur ráðist í: @Pltkssnn.
II. Sól í hverjum bita
Frönsk sítrónubaka
Uppskrift aðlöguð úr öðrum frá Julien Duquaire og Sylwiu Olszewska (hjá Salt eldhúsi).
Að hlúa að hinu smáa í hversdagsleikanum er gott að tileinka sér. Ristabrauð með osti og morguntebollinn verða enn betri með smá marmelaði og Ellu og Louis í bakgrunninum, sundferðin með tveimur handklæðum, vinnufundirnir með nokkrum bröndurum og kvöldverðurinn með kertaljósi og hlýjum orðum. Þegar hátíð fer í hönd er aldeilis tilefni til að skrúfa upp hversdagsalúðina og nostra við eitthvað gott í páskagogginn. Með ríkjandi samkomutakmörkunum yfir páskana mælum við með að útbúa franska sítrónuböku. Það er smá maus, en ánægjulegt, og einmitt hentugt að gera fyrir fáa. Hægt að útbúa samdægurs en gjarnan daginn áður. Óttist eigi. Þið munuð ekki sjá eftir þessu.
Nauðsynlegt er að verða sér út um er einhvers konar bökuform. Eitt stórt (ca. 26 cm), tvö miðlungs (18–20 cm) eða 8 lítil (10–12 cm). Bökumót hafa fengist til dæmis í Kokku, Byggt og búið, Allt í köku, Söstrene Grene, vafalaust í Góða hirðinum og fleiri verslunum. Ég keypti nýlega lítil keramikform sem kostuðu frekar lítið og þau er líka hægt að nota fyrir crème brûlée. Þessi sniðmát fyrir alsælu má fylla af hamingjuefnum og ég er spennt að svífa dúnmjúkum fínfiðruðum og skírgulum páskavængjum inn í eilífðina til að endurfæðast augnabliki síðar til að taka næsta bita og hefja mig til flugs á ný.
Uppskriftin er í tvennu lagi, bökuskel og fylling. Þeir sem eru í enn meiri ævintýrahug geta bætt þriðja laginu við, marengstoppum (þeyttum yfir heitu vatnsbaði upp í 55°C) sem yrðu glóðaðir með gasbrennara (það er auðvitað nauðsynlegt að eiga slíkan fyrir crème brûlée-ið líka). Hér kemur uppskriftin og leiðbeiningar.
Bökuskel (1 stór, 2 miðlungs eða 8 litlar): 210 g hveiti, 25 g möndlumjöl, 85 g flórsykur, 1 egg, 125 g stofuheitt smjör í bitum, salt á hnífsoddi.
Sigtið hveiti og flórsykur á hreinan eldhúsbekkinn. Blandið möndlumjölinu og salti saman við og myndið fjall og gíg í miðjunni. Gíginn fyllið þið með egginu og smjörbitunum, potið í eggið og blandið saman úr miðjunni með fingrinum, svo gígbarmurinn blandast að mestu leyti við og úr verður hrokkið apalhraun. Notið stóran eldhúshníf til að blanda restinni af hveitinu saman við með því að saxa deigið í smærri mola, fram og til baka, aftur og fram líkt og þegar kryddjurtir eru saxaðar. Það er betra en að nota bara hendurnar, svo smjörið hitni ekki um of. Ef deigið er blautt bætið eilitlu hveiti við, ef of þurrt bætið eilitlu ísköldu vatni við. Ef deigið er þægilegt viðkomu, áferðin slétt, ekki klístrað og ekki of þurrt (muniði eftir trölladeigi í gamladaga!) er það sett í kæli í 30–60 mínútur. (Hér má hoppa neðar og byrja á kreminu, nú eða fá sér bara tebolla.)
Eftir að deigið kemur úr kæli og hefur aðlagast umhverfinu eilítið skiptið þið því í 8 50–60 g hluta ef notast skal við lítil form, tvennt ef nota skal miðlungs form eða fletja út á hveitistráðu borðinu í um 28-30 cm Ø hring fyrir eina stóra sítrónuböku. Útflatt deigið er lagt í smjör- og hveitismurt form, þétt er upp að börmunum og snyrt og gatað með gaffli. Kælt/fryst í 30–60 mín. Farg er lagt á (t.d. poki af þurrkuðum baunum á smjörpappír) og bakað við 180°C í 15–35 mínútur eftir aðstæðum (þykkt, hvernig ofninn ykkar er, stærð á bökum). Fargið varnar því að bökuskelin bólgni. Það má geyma til að nota aftur síðar. Skelin á að verða ljósgyllt, ekki dökk, en stökk. Fjarlægið úr mótinu þegar skeljarnar hafa kólnað aðeins, nema ætlunin sé að framreiða í því/þeim.
Fylling: 175 g sítrónusafi (ca. 5 lífrænar sítrónur), börkur af 3 sítrónum (best að raspa hann af áður en þær eru kreistar), 170 g sykur, 220 g smjör, 4 stór stofuheit egg.
Sítrónusafi og börkur eru sett í meðalstóran þykkbotna pott. Egg og sykur eru þeytt saman í skál og bætt út í pottinn. Setjið mjög vægan hita undir og hrærið mjúklega þar til blandan þykknar. Hún má alls ekki sjóða því þá hlaupa eggin. Ef þið viljið reka varnagla þá má setja blönduna í hitaþolna skál, setja vatn í botninn á pottinu, skálina ofaná og hita blönduna þannig yfir vatnsbaði. Skálinn má ekki snerta vatnið. Þetta tekur eins og 6-8 mínútur. Hellið kreminu í gegnum fíngert sigti til að skilja sítrónubörkinn frá. Látið standa þar til blandan er volg (hvorki heit né köld viðkomu). Bætið köldu smjöri í litlum bitum út í og þeytið saman. Áferðin ætti að verða flauelsmjúk og liturinn páskaungagulur. Hér þarf að setja plastfilmu beint á yfirborð kremsins svo ekki myndist himna ofaná þegar það kólnar. Geymið annaðhvort í ísskáp yfir nótt, eða kælið alveg áður en það er sett í bökuskeljarnar.
Bökurnar eru settar saman daginn sem þær eru bornar fram, en þær geymast svo sem líka vel samsettar einn dag eða svo. Kreminu er skipt niður í skeljarnar, vel dreyft úr og slétt ljúflega með pönnukökuspaða eða öðru hentugu áhaldi. Áður en þær eru framreiddar má raspa eilítinn börk af límónu eða sigta smá flórsykur yfir, sprauta marengstoppum á þær og gylla eða láta einfaldleikann njóta sín.
með sítrónum má allt gott gera
sól í hverjum bita
hér sé bjart
-allt gyllt og gómsætt
og margfalt betra en bara að vera.
(Höf. ók.)
III. Hverfandi sjónarhorn
Sjónarhorn,
Safnahúsinu við Hverfisgötu 15.
Opin fram til sumardagsins fyrsta.
Í mars í fyrra sendum við áskrifendum okkar meðmæli með heimsókn í Safnahúsið við Hverfisgötu að skoða sýninguna Sjónarhorn. Nýlega færðist umsjá þessa fallega húss frá Þjóðminjasafni til Listasafns Íslands og á fyrstu vikum sumars stendur til að taka þessa fallegu sýningu niður. Við dustum því rykið af þessum meðmælum sem standa fyllilega undir sínu og hvetjum til heimsóknar í Safnahúsið.
Það hefur lengi verið vitað að hinn sjónræni menningararfur Íslendinga er þónokkur. Hér ríkti býsna blómleg menning. Sýningin Sjónarhorn, sem opnuð var í mars 2015 þegar Safnahúsið enduropnaði, gerir sjónrænum arfi þjóðarinnar góð skil.
Þessi heilsteypta sýning frá fyrstu tímum og til samtímans, rekur sögu sjónmenningar á Íslandi, og speglar gjarna gamalt verk í öðru frá öðrum tíma, sbr. handrit Jónsbókar sett í samhengi við verk nítjándu aldar alþýðulistamannsins og flakkarans Sölva Helgasonar og gamlar kirkjumyndir af Maríu mey sem tengdar eru uppstoppaðri rjúpu og fálka með vísun í gamla þjóðsögu um tilraun Sankti Maríu til að kanna hlýðni fuglanna við sig.
Sýningin hefst á fornum minjum er tengjast kirkjusókn, gömlum innanstokksmunum og handritum. Þessi listasaga klifrar nær okkur í tíma og um leið upp hæðir Safnahússins, allt til nútímans þar sem myndlistarverk samtímalistamanna eru ríkjandi, en ávallt í snertingu við söguna. Á leiðinni má sjá verk unnin í ýmsa miðla; teikningar og myndskreytingar í skinnhandritum, litríkan vefnað, útskorna innanstokksmuni, sitthvað úr dýraríkinu, málverk og höggmyndir, ljósmyndir, myndbandsverk og innsetningar. Sýningin hefur einnig að geyma gömul landakort og sitthvað tengt náttúrukönnun og veðurathugunum, allt í samspili hvert við annað, hvort heldur er úthugsað eða af tilfinningu. Sagan og tíminn verða ljóslifandi með eilitlu grúski.
Nafngift sýningarinnar, Sjónarhorn, vísar til uppbyggingar hennar og er rýmum Safnahússins skipt í hluta þar sem sjónum gesta er beint í ákveðna átt; upp, niður, inn, út, í spegilinn og þar fram eftir götunum og geta þessi sjónarhorn bæði haft skírskotun til eiginlegrar myndbyggingar og eins til ólíkra þátta í samfélaginu og hvernig á þá er litið. Hún er enda samstarfsverkefni ólíkra stofnana; Þjóðminjasafnsins, Listasafns Íslands, Náttúruminjasafns, Landsbókasafns, Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og Þjóðskjalasafns Íslands og birtir okkur samhengi hlutanna á nosturslegan hátt.
Á sýningunni er lagt upp úr að hægt sé að upplifa verkin fyrst og fremst með augunum og maganum, en kjósi maður svo, er mikið lesefni/hljóðskjöl um hana aðgengilegt í safninu og á vefnum, þar sem kafað er ofan í einstaka þætti. Sjónarhorn var sett upp til langs tíma, en henni var ætlað að standa í allavega fimm ár. Breytinga kann því að vænta á næstu misserum og því upplagt að glugga í upplýsingavef sýningarinnar og skunda í Safnahúsið, jafnvel þó þú hafir farið áður. Það er nefnilega gaman að fara á þessa sýningu aftur og aftur. Sýningarstjóri er Markús Þór Andrésson og á hann heiður skilinn fyrir bráðsnjalla útfærslu á þessu flókna verkefni. Hér er gamalt viðtal við hann í Grapevine sem kósí er að lesa yfir sunnudagskakóbollanum.
Til gamans er bent á nýlegar hugleiðingar okkar um Hverfisgötu. Þar má finna sitthvað til að gera heimsóknina í Safnahúsið enn meira spennandi. Bara muna að þvo hendur og spritta vel.
Gleðilega páska,
Edda og Greipur
Og eitt enn:
Einir allra síðustu tónleikarnir sem ég fór á áður en faraldurinn skall á fyrir rúmu ári voru ógleymanlegir. Benedikt Kristjánsson flutti ásamt tveimur hljóðfæraleikurum Jóhannesarpassíu J.S. Bachs fyrir troðfullri Hallgrímskirkju. Við bentum áskrifendum okkar á þessa tónleika í fréttabréfi 23. febrúar 2020.
Verkið í flutningi tríósins er líka aðgengilegt á Spotify.
Árleg Bach-hátíð á fyrrum vinnustað tónskáldsins í Tómasarkirkjunni í Leipzig fór fram að mestu fyrir luktum dyrum í júní s.l. Benedikt og félagar mættu þó og fluttu passíuna í beinni útsendingu. Upptaka frá því var gerð aðgengileg á vef og í appi Arte-sjónvarpssöðvarinnar í gær og verður opin í mánuð, til 25. apríl. Tilvalin hátíðarstund í sófanum heima núna á lokadögum lönguföstu. Minnast pínu frelsarans og allt það…
Ég ákvað að slá til og baka sítrónukökuna í uppskriftinni. Sé ekki eftir því, svo fersk og góð.