Köttur út´í mýri
Frumherjamolar
Annar sunnudagur í aðventu, 6. desember
Að fortíð skal hyggja þá framtíð skal byggja. Með þessum orðum gætum við fylgt fréttabréfi dagsins úr hlaði. Við lítum nefnilega aðeins til fortíðar en stöldrum ekki lengi enda líður okkur best í núinu.
Með aðventukaffinu:
I. Ljósabasar Nýlistasafnsins
II. Hernaðurinn gegn landinu, grein Halldórs Laxness
III. Landnámssýningin í Aðalstræti
Jólagjafalisti Eddu og Greips 🎁
Í síðasta fréttabréfi var að finna jólagjafalista sem inniheldur gjafahugmyndir. Þær eiga allar skírskotun í menningarmolana okkar. Listinn hefur nú lengst og á örugglega eftir að lengjast enn.
I. Ljós í myrkri
Ljósabasar,
Nýlistasafninu í Marshalhúsinu, Grandagarði 20.
Stendur til 20. desember.
Á því herrans ári 1978 stofnaði hópur listamanna safn og bundust í sáttmála um að leggja safninu til eigin verk til varðveislu. Stofnendurnir sem voru kallaðir fulltrúar ráku safnið og héldu úti sýningastarfsemi og eftir því sem árin liðu fjölgaði í þeirra hópi og gjafasafneignin stækkaði. Nú réttum 42 árum síðar skipta félagar nokkrum hundruðum og safnið sjálft hefur eignast fastan samastað í Marshallhúsinu á Granda eftir mikið húsnæðisbrölt fyrri ára. Þetta er að sjálfsögðu Nýlistasafnið.
Tilurð stofnunar safnsins var óánægja listamanna með að áherslur yfirvalda í gegnum höfuðsafn Íslands, Listasafn Íslands, voru einvörðungu á hefðbundnari listformin málverk og skúlptúr. Fulltrúarnir ákváðu því að taka málin í sínar hendur og taka ábyrgð á eigin sögu þar sem áhersla var á frjálsara flæði í listsköpuninni, nýja miðla og óhefðbundnari framsetningu. Safnið skýrðu þau Nýlistasafnið, The Living Art Museum, með vísan í starfsemi þess. Það var vafalaust oft kátt á hjalla þegar blásið var til gjörningakvölda og annarra viðburða þar sem hreyft var við ríkjandi viðmiðum. Fulltrúar safnsins höfðu margir hverjir tengingar við kollega í útlöndum eftir að hafa sjálfir verið við nám og ríkt samband listamanna frá ýmsum löndum dafnaði í gegnum safnið þrátt fyrir fjárhag á afar litlum skala.
Innan vébanda Nýló mætast kynslóðir listamanna og ungir listamenn geta skráð sig sem fulltrúa, lagt fram starfskrafta sína til reksturs safnsins og haft áhrif á þróun þess. Mikið starf hefur verið unnið við skrásetningu safneignarinnar sem telur nokkur þúsund verk og meðal annarra mikilvæg verk í íslenskri listasögu. Fyrrnefnt Listasafn Íslands hefur reynt að staga í götin í sinni sögu en Nýlistasafnið heldur sannarlega sinni sérstöðu sem eitt mikilvægasta frumkvæði listamanna á Íslandi og hefur það einnig hlotið athygli erlendis fyrir starfsemi sína sem einkennist af þeim drifkrafti og sköpunargleði sem ríkir í samfélagi listamanna á Íslandi.
Compassion / Metaphysics Series 2020 / Light Edition
Geirþrúður Finnbogadóttir Hjörvar, 2020. Inkjet print on matte fibre paper (Hahnemühle), 35 x 50 cm, Edition of 3.
Nú er svo komið að sýningarsalir Nýló eins og það er kallað í daglegu tali eru einhverjir af þeim fallegri á landinu og er fjárhagslegur rekstur safnsins skiptur til þriðjunga á milli ríkis, borgar og fulltrúanna. Aðgangur er ókeypis eins og gjarnan er í myndlistinni og við elskum að svo sé, enda á listin að vera öllum alltaf aðgengileg. Öðru sinni fyrir jólin gefa fulltrúar safnsins verk úr eigin smiðju sem seld eru í safninu til styrktar rekstri þess. Við mælum með að kíkja í Nýló og styrkja þessa menningarlega mikilvægu starfsemi með kaupum á myndlist í myrkrinu. Hún lýsir upp.
Þess má geta að öll verkin á basarnum má skoða ásamt upplýsingum um verð á vef safnsins og boðið er upp á heimsendingu.
Við erum að hlusta 🕯
II. Menn og málefni
Hernaðurinn gegn landinu, Halldór Laxness.
Morgunblaðinu, 31. desember 1970.
Ég verð að viðurkenna að ég er orðin nokkuð forvitin að vita hvað óvenjulegir tímar sem vér nú lifum munu færa með sér til lengri tíma litið. Ekki síst er ég forvitin að komast að því hvað listamenn, sem þrauka, munu bera á borð á komandi árum og verður afsprengi þessara sömu tíma. Um jólaleytið fyrir akkúrat hálfri öld sat einn listamaður að skrifum. Honum var misboðin aðför stjórnvalda að náttúrunni og skrifaði um það langa og hápólitíska grein sem birtist á gamlársdag í Morgunblaðinu. Sá sem skrifaði hlaut í stuttu máli ekki mikla ást fyrir og var jafnvel hataður af stórum hópum fólks lengi á eftir.
Þetta var Halldór Laxness sem í grein sinni Hernaðurinn gegn landinu lýsti með stórum og stórfenglegum orðum fávísi, virðingarleysi, skammsýni, græðgi og valdbeitingu stjórnvalda sem beint var gegn náttúrunni. Greinin er hér í yfirveguðum lestri Halldórs sjálfs.
Einskisnýtir peningar, efnabrennsluhelvíti, spillíng, öfugmælanáttúra og fríbréf virkjunarfyrirtækja er nokkuð af því sem Halldór ræðir í greininni ásamt þeirri staðreynd að á undanförnum þúsund árum hafa landsmenn spillt landsins gæðum á sama tíma og áhersla hefur frekar verið á ræktun þess og vistheimt í Evrópu. Það er kaldhæðnislegt að ein þeirrar stofnunar sem Laxness fer hrjúfum orðum um myglaði nýverið innan frá í bókstaflegri merkingu. Máttur hins smáa er mikill. En ekki meira um það í bili.
Halldór var í þessum skrifum langt á undan sinni samtíð í að sjá og orða lífsnauðsynlegar staðreyndir um gróðurlendi landsins og setja þær í samhengi við afkomu okkar mannanna. Að grafa skurð. Að grafa aftur ofan í skurð. Það var mergurinn málsins. Á þessum tíma var landið nefnilega orðið sundurskorið en stjórnvöld ríkisstyrktu framræslu votlendis allt fram til 1987 og var það bændum svo fjárhagslega hagkvæmt að þeir grófu frekar skurði sem landamerki en að leggja í girðingavinnu. Um 34.000 km af skurðum voru grafnir þvers og kruss um landið. Til samanburðar má nefna að ummál jarðar er 40.000 km. Halldór talaði þarna inn í sjóðandi hápunkt framræslu mýra landsins, sem hann lísti réttilega sem lífseigustu gróðursvæðum landsins og jarðarinnar allrar reyndar. Þetta vitum við fyrir víst núna.
Mýrarnar eru stundum kallaðar öndunarfæri landsins...fer ekki að verða mál til að verðlauna menn fyrir að moka ofaní þetta aftur? Þegar mýrar eru ræstar fram ... er verið að herja á hið viðkvæma jurta- og dýraríki landsins.
Þarna hafði Halldór aldeilis rétt fyrir sér enda eru mýrar sérlega mikilvægt varp- og gróðurlendi og við framræslu þeirra missa fjölmargar tegundir búsvæði sín. Hann talar um viðkvæmni gróðurlendis fyrir beit og sérstök pláss sem eftirlætisgimsteina jarðarinnar. Umræða um þetta hefur orðið háværari á liðnum árum og komið til lagasetningar sem hipsumhaps virðist hvort sé framfylgt, en ekki síst er háværin vegna kolefnisbúskapar mýranna sem geyma árþúsunda magn af lífrænu efni sem við niðurbrot gefur smátt og smátt frá sér allt það kolefni sem annars er bundið í föstu formi í þessum loftfirrtu jarðvegslögum.
Nú hefur verið sýnt fram á að „áætla má að losun gróðurhúsalofttegunda frá röskuðu eða framræstu votlendi sé töluvert meiri en helmingur af þekktri heildarlosun Íslands“. Að moka ofaní skurðina aftur er því eins og Halldór bendir á, sannarlega vert að verðlauna landsmenn fyrir en það er nú fyrir tilstuðlan íslenskra jarðvegs- og votlendissérfræðinga orðin viðurkennd leið fyrir þjóðir til að binda kolefni og spyrna gegn hlýnun jarðar og skráð í Kyoto-bókunina og síðar Parísarsáttmálann. Flatarmál framræsts votlendis á Íslandi, sem að miklum hluta er alls ekki í notkun, er líka óvenjuhátt miðað við önnur lönd heimsins. En framkvæmdin er dýr í krónum talið. Kannski nokkur vottonn rati undir jólatré landsmanna þessi jólin?
Flórgoðinn er votlendisfugl sem hefur endurheimt búsvæði sitt í mýrum sem ræstar hafa verið fram en hafa nú gengið í endurnýjun lífdaga.
Í risastóra samhenginu skiptir litlu hvort maðurinn lifir af, öðrum tegundum er nokk sama um það. Þó má ljóst vera að vilji mannanna til að koma erfðamengi sínu áfram og lifa að eilífu er mikill þó gjörðirnar beri þess ekki alltaf glöggt merki. Kveikur fór aðeins yfir endurheimt votlendis fyrir tveimur árum síðan (mín 13.20.) Áhugavert að glugga í þá samantekt.
En dokum nú við og sleppum bölsýni. Engin ástæða er til hennar. Aðgerðir heilla þjóða, ríkisstjórna og ekki síst einstaklinganna á undanförnum mánuðum sýna glögglega að mannkynið er margs megnugt þegar allt er lagt saman. Máttur hins smáa er mikill.
Það hefur aldrei verið bjartara hið ytra í íslensku skammdegi en á okkar tíð...
...sagði Halldór í ávarpi í Ríkisútvarpinu á fullveldisdaginn 1954. Upptakan er ein af þeim sem gerðar voru aðgengilegar á dögunum í tilefni af 90 ára afmæli RÚV. Þar fjallar hann um að við höfum samkeppnishæfa tækni á valdi okkar, siðmenningu, atvinnurekstur, siglingar og að þjóðin hafi aukist að afli og slitið af sér nýlenduböndin. Undirstaða auðlegðar á Íslandi sé vinnuafl þjóðarinnar sem vísara sé að fara vel með og verði ekki sólundað í verkleysu. Við séum nú ríkari í afli og hugviti en nokkru sinni fyrr, slíkt sé lítilsnýtt ef við höfum ekki trú á manngildi okkar sem geri okkur stolt og fegin hverju því verki sem við vinnum. Þessar spögúlasjónir eiga sannarlega erindi á nýjum tímum og setjum við hér púnkt við þessa hugleiðingu.
II. Landnámssýningin
Landnámssýningin.
Aðalstræti 16.
Bæði 1874 og 1974 var efnt til mikilla hátíðahalda til að fagna fyrst 1000 og síðan 1100 ára Íslandsbyggð. Tilefnið ærið og lengi verið vitað að á því ári hafi byggð hér hafist. Eða hvað? Aldrei höfðu í það minnsta fundist mannvistarleyfar undir öskulagi Landnámsgossins svokallaða frá 871. Það var því kannski smá skellur þegar forleifarnar sem hótelbyggjarar við Aðalstræti í Reykjavík ráku skófluna í voru ekki bara stór og myndarlegur skáli frá upphafi landnáms heldur fannst líka útveggur undir öskulaginu frá 871.
Þessi kjallari yrði aldrei þvottahús. Það var alveg hægt að afskrifa það.
Undir hótelinu er núna skemmtileg sýning sem heitir einfaldlega Landnámssýningin og er undir hatti Borgarsögusafnsins. Sýningin hefur frá því hún opnaði verið í miklu uppáhaldi hjá okkur. Hún er ekki stór, á henni er auðvelt að átta sig en engu að síður full af fróðleik.
Landnámssýningin, sem fyrst hét 871+/-2, hverfist um rústir skálans sem gæti allt eins hafa verið bústaður sjálfs Ingólfs Arnarsonar og Hallveigar Fróðadóttur. Skálinn stendur töluvert neðar en Aðalstræti dagsins í dag og þegar gengið er niður stigann er áðurnefndu öskulagi gerð skil því í einu þrepanna liggur það og gestir stíga undir það og um leið langt aftur í aldir.
Þegar gengið er í kringum skálann geta gestir sýngarinnar virt fyrir sér útsýnið af bæjarhlaðinu. Kjarr og votlendi svo langt sem augað eygir. Hér í Reykjavík var líkt og annarsstaðar á landinu mikið um mýrlendi eins og örnefnin sem við þekkjum bera vitni um. Það verður kannski erfitt að endurheimta votlendi Kringlumýrar en við getum gert okkar besta við að varðveita Vatnsmýrina. Þar eru nú blikur á lofti. Getur verið að ný byggð undir Öskjuhlíð hindri vatnsflæði úr hliðunum til mýrarinnar?
Einn af minjagripunum sem hannaðir voru í tilefni af opnun Landnámssýningarinnar. Listrænir stjórnendur voru Snæfríð Þorsteins og Hildigunnur Gunnarsdóttir. Mynd fengin að láni af vef þeirra.
Af dyrahellunni má líka sjá heimamenn hlaupa á eftir geirfugli og slá í rot. Það er vitað að eitthvað var af honum hér við Kollafjörð. Þess minntust hönnuðirnir Snæfríð Þorsteins og Hildigunnur Gunnarsdóttir þegar þær gerðu geirfuglskertið sérstaklega fyrir safnbúð Landnámssýningarinnar. Kertið var einn nokkurra gripa sem voru hannaðir og framleiddir fyrir sýninguna. Á skrifborðinu mínu er enn að finna öskulagakubb Ingunnar Fjólu Ingþórsdóttur sem á skemmtilegan hátt færði þessa árhringi jarðarinnar, jarðlögin, í fallegan nothæfan skúlptur. Það voru því vonbrigði þegar ég fór síðast á sýninguna að engin spor þessara fallegu minjagripa voru sjáanleg. Þarna hafði verið vandað til verka og niðurstaðan til fyrirmyndar. Það var því engin ástæða til að hætta að gera vel þarna og byrja að gera illa.
Við mælum með heimsókn í kjallarann í Aðalstræti. Þangað er gaman að koma og maður lærir alltaf eitthvað nýtt. Að hugsa sér að ef við gröfum soldið djúpt í garðinum okkar rekumst við á öskulög og frjókorn liðinna frumherja.
Aðventukveðjur,
Edda og Greipur